یادداشت اختصاصی؛ سیر تا پیاز نحوه امتیازگیری تیم‌های ملی در رنکینگ فیفا؛ عادلانه یا نا عادلانه؟ چرا «گروه مرگ» برای مانشافت اجتناب ناپذیر خواهد بود؟!

رنکینگ فیفا در دسامبر 1992 ابداع شد، از زمان ایجاد تاکنون روش امتیاز دهی جهت اصلاح و رفع نواقص بارها تغییر کرده است. متد فعلی از دو سال پیش مورد استفاده قرار گرفت، آلمان نخستین تیمی بود که پس از معرفی رنکینگ در جایگاه نخست قرار گرفت. به جز آلمان، آرژانتین، برزیل، بلژیک، فرانسه، ایتالیا، هلند و اسپانیا توانسته اند در رده اول جای بگیرند.

فیفا هر سال جدول برنامه اعلام رنکینگ را اعلام می کند که به طور معمول بازه یک ماهه دارد. برای مثال در سال 2021، 16 دسامبر آخرین تاریخ اعلام رنکینگ به حساب می‌آید. (تاریخ قبلی اعلام 19 نوامبر بوده است).

فرمول رنکینگ

روش محاسبه Elo از 16 آگوست 2018 برای رده بندی فیفا مورد استفاده قرار گرفت. این الگورتیم در ورزشهای دیگه نیز مورد استفاده قرار می گیرد. مهمترین ویژگی متد جدید جایگزین شدن میانگین امتیاز ها با جمع کردن آنها است و از این رو فیفا به آن SUM می گوید. 

فرمول SUM

P=Pbefore + I(W - We)

Pbefore : امتیاز پیشین (جمع شدن امتیازها)

I : اهمیت بازی

5 = بازی های دوستانه خارج از تقویم رسمی فیفا (فیفا دی)

10 = بازی های دوستانه در زمان تقویم فیفا (فیفا دی)

15 = بازی های گروهی لیگ ملت ها

25 = مرحله پلی-اف لیگ ملت ها

25 = مرحله مقدماتی جام جهانی

35 = بازی های جام کنفدراسیون ها مرحله گروهی

40 = بازی های جام کنفدراسیون ها مرحله حذفی

50 = بازی گروهی جام جهانی

60 = بازی های مرحله حذفی جام جهانی

W: نتیجه بازی

1: پیروزی

0.5: تساوی

0: شکست 

We: نتیجه مورد انتظار از مسابقه یا به بیان دیگر ضریب بازی برای هر تیم

We = 1 / (10(-dr/600) + 1)

dr: اختلاف امتیاز دو تیم 

این عدد بیانگر فاصله امتیازی دو تیم است؛ برای مثال پیروزی آلمان بر مقدونیه شمالی امتیازی کمتری برای آلمان به همراه داشت تا امتیازی که مقدونیه شمالی از پیروزی برابر آلمان به دست می آورد.

مثال:

 تیم A را در نظر بگیرید که دارای 1300 امتیاز می باشد، این تیم در رقابت مقدماتی (ضریب 25) برابر تیم B با 1500 امتیاز به پیروزی می رسد.

فرمول برای تیم A

P=1300+25

(0- (1 / (10 exp (-(1500-1300)/600) + 1)))

در نتیجه تیم پیروز 17 امتیاز می گیرد که مجموع امتیاز ها به 1300+17 = 1317 می رسد، تیم شکست خورده نیز همین مقدار امتیاز از دست می دهد و به امتیاز 1483 می رسد (17-1500)

exp = تابع نمایی، لینک توضیح ریاضی این تابع

نکات مهم

• شکست در ضربات پنالتی 0.5 برای تیم بازنده و 0.75 برای تیم برنده در نظر گرفته می شود. این شکل امتیاز دهی برای روش های دیگری که برنده در زمان بازی مشخص نمی‌شود نیز در نظر گرفته می شود.
• شکست در دور حذفی امتیازی برای تیم در بر نخواهد داشت ولی امتیازی نیز از دست نمی رود.

فیفا امتیازاتی برای روش جدید خود یاد می کند که یکی از آنها حذف ضریب منطقه کنفدراسیون است که امتیاز حوزه اروپا و آمریکای جنوبی به نسبت بقیه مناطق بالا بود، یا حذف امتیاز های پیشین گذشته، اضافه شدن ضریب های جدید مانند مرحله حذفی جام جهانی که به طور مثال امتیاز زیادی برای تیم قهرمان می تواند داشته باشد. 

کاربرد رنکینگ فیفا چیست؟!

فیفا به دنبال یافتن معیاری برای پیشرفت و یافتن جایگاه تیم های است؛ از این رو رنکینگ می تواند در شرایط مختلف معیار اندازه گیری باشد، برای مثال سید بندی تیم ها در جام جهانی، یورو یا ... از رنکینگ استفاده می شود. جدا از فیفا برخی از فدراسیون ها رنکینگ تیم های ملی را در برخی از زمینه ها استفاده می کنند؛ برای نمونه اتحادیه فوتبال انگلیس میانگین 24 ماه گذشته را برای مجوز کار بازیکن های غیر بومی در نظر می گیرد.

انتقادات به رنکینگ

از آغاز معرفی رنکینگ بحث های زیادی با خود داشته است، گهگاه نحوه قرارگیری تیم ها به شکلی بوده که حتی خود تیم های مورد نظر نیز چنین انتظاری نداشته اند، مانند جایگاه دومی نروژ در سال 1993 تا 1995، یا مقام چهارمی انگلیس در 2012 که از سوی مطبوعات انگلیسی به شوخی فیفا یاد شد.

البته همچنان که یاد شد فیفا دست به اصلاح چندین باره فرمول خود زده ولی باز هم اشکالات به طور کامل برطرف نشده است، برای مثال آمریکا در 2006 به جایگاه چهارم رسید. حال که پیش از این تغییرات زیادی در فرمول ایجاد شده بود، حتی فرمول جدید نیز بی مشکل نبوده است برای مثال، مانند جایگاه نخست برای بلژیک،  بلژیک در 2016 جای آلمان را در جایگاه اول نیز گرفت در حالی که قهرمان یورو 2016 پرتغال بود و بلژیک در یک چهارم برابر ولز حذف شد.

پس از 2016 بلژیک جایگاه خود را به آرژانین داد و میان سال 2017 تا 2019، تیم های برزیل، آلمان و فرانسه به رده اول رسیدند ولی از 2019 تا به حال دوباره  بلژیک رده اول رنکینگ بوده است. بلژیک از نظر رده بندی کلی رنکینگ نیز پس از برزیل، اسپانیا رده سوم را بالاتر از آلمان در اختیار دارد در حالی عملا در هیچ تورنمنتی قهرمان نشده است.

جدا از این خطاهای دیده شده که می تواند با تغییر فرمول شرایط را بهتر کند. مواردی در خود ماهیت رنکینگ است که به نظر نمی توان برای آن راه حلی یافت؛ برای نمونه میزبانی تورنمت ها، تیم میزبان به دلیل معاف بودن از بازی ها مقدماتی به طور آشکاری امتیاز از دست می دهد، بازی های دوستانه برای این تیم ها نیز نمی تواند شرایط را تغییر چندانی بدهد چرا که ضریب بازی های دوستانه پایین است، از این موارد می توان به سقوط عجیب برزیل در 2014 به رده 22 اشاره کرد، یا روسیه به رده 70 در 2018 رسید.

موردی دیگری که به نظر لاینحل می رسد بحث ماهیت بازی فوتبال است؛ برای نمونه کیفیت پیروزی یا شکست تیمی در رنکینگ قابل دیده شدن نیست. برای نمونه شکست الجزایر و پرتغال برابر آلمان در 2014 از نظر ماهوی در رنکینگ دیده نمی شود. به معنای دیگر مهم نیست تیمی 7 بر 0 ببازد یا 1 بر 0 در بازی بسیار نزدیک.

گروه مرگ در 2022 و انتقادی دیگر به رنکینگ

موردی دیگری که می توان باز آن را از ماهیت کیفی فوتبال دانست، پیشرفت یا تحول یک تیم است؛ در حالی که سیستم عددی مانند رنکینگ خالی از آن است. نمونه مهم این موضوع، آلمان است که پس از سرمربی گری فلیک به طور مشخص دارای شرایط بسیار بهتری شد که البته این باز می گردد به زیربنای فوتبال کشورهایی مانند آلمان که به سرعت می توانند تیم خود را ترمیم کنند. در حالی که رنکینگ نمی تواند در زمان لازم چنین تغییری را نشان دهد.

از این جهت در جام جهانی گروه های ساده و مرگ گهگاه شکل می گیرد، آلمان 7 بازی پیاپی خود را با نتایج سنگین برده است در حالی با توجه به زمان 4 ماهه تا قرعه کشی جام جهانی و نبود بازی های رسمی امکان راه یافتن به 7 تیم نخست را ندارد. از این رو یکی از گروه های جام جهانی 2022  گروه مرگ خواهد شد که این موضوع بیشتر از آنکه می تواند برای آلمان دردسر ساز باشد، برای تیم های قرار گرفته در آن گروه مهلک خواهد بود. جایی که تیم های آن گروه شرایط بسیار سخت و ناعادلانه ای برای صعود برای مثال به نسبت گروه قطر خواهند داشت.